दीर्घकालीन प्रतिवर्ती गर्भनिरोधक पद्धती (एलएआरसी) च्या सहाय्याने गर्भधारणा कशी टाळावी

संप्रेरक अंतर्गर्भीय उपकरणाला (आययूडी) अंतर्गर्भीय प्रणाली (आययूएस) म्हणून देखील संबोधले जाते. हे लहान आकाराचे लवचिक असे प्लास्टिकचे उपकरण असते, ज्याचा आकार इंग्रजीतील टी अक्षरासारखा असतो. यात प्रोजेस्टोजेन संप्रेरकाने भरलेली एक डबी असते. ज्यातून हळूहळू हे संप्रेरक गर्भाशयात सोडले जाते. एका टोकाला जोडलेले दोन धागे गर्भाशय ग्रीवेतून बाहेर पडतात आणि योनीमार्गात अडकतात. हे धागे उपकरण त्याच्या जागेवर आहे की नाही हे तपासण्यासाठी मदत करतात आणि गरज पडल्यास हे उपकरण सहजपणे काढून टाकण्यासाठी वापरले जातात. हे धागे किंवा उपकरण शरीराबाहेर दिसत नाहीत. तसेच लैंगिक संबंधांदरम्यान आपल्या जोडीदारास त्याचे अस्तित्व जाणवत नाही. त्यामुळे या गर्भनिरोधक उपकरणाचा लैंगिक संबंधामध्ये व्यत्यय येत नाही.

इन्ट्रायुटेरिन सिस्टीम आययूडीसारखी आहे, परंतु गर्भधारणा रोखण्यासाठी ही सिस्टीम तांबे आयन सोडण्याऐवजी प्रोजेस्टोजेन संप्रेरक सोडते. हे प्रोजेस्टोजेन संप्रेरक अंडाशयाद्वारे सोडलेल्या नैसर्गिक संप्रेरकांसारखेच असतात. हे संप्रेरक गर्भाशयाच्या प्रवेशद्वारावरील श्लेष्मा म्हणजेच चिकट द्रव दाट करतात. ज्यामुळे शुक्राणूंना स्त्रीबीजांपर्यंत पोहोचणे कठीण होते. एखादवेळी जर काही शुक्राणू स्त्रीबीजापर्यंत पोहोचले तर हे संप्रेरक गर्भाशयाचे अस्तर पातळ करून स्रीबीजाची वाढ रोखतात. तर कधीकधी काही स्त्रियांमध्ये आययूएस अंडाशयातून स्रीबीज बाहेर सोडणे म्हणजे ओव्हुलेशनची प्रक्रियादेखील थांबवते.

गर्भधारणा टाळण्यासाठी आययूएस ही एक अतिशय प्रभावी गर्भनिरोधक पद्धती आहे. ही पद्धती ९९ टक्के यशस्वी होते. १०० स्त्रियांमधून १ स्री गर्भवती होण्याची शक्यता यात असते. या पद्धतीचे बहुतांश फायदे कॉपर टी म्हणजेच आययूडीसारखेच आहेत. तर आययूएस ही पद्धतदेखील दीर्घकालीन आणि प्रतिवर्ती करता येण्यासारखी आहे. आययूएस गर्भनिरोधक पद्धती मासिक पाळीतील त्रास कमी करते. तसेच साधारण वर्षभर ही पद्धत वापरल्यानंतर तुमची मासिक पाळीदेखील थांबू होऊ शकते.

आययूएस शरीरात बसवणे क्लिष्ट प्रक्रिया नाही. त्यासाठी फार कमी वेळ लागतो. तुम्ही गर्भवती नसल्यास तुमच्या मासिक पाळीदरम्यान हे उपकरण कोणत्याही वेळी शरीरात बसवता येते. हे उपकरण शरीरात बसवण्याआधी योनीमार्गाची स्थिती सामान्य आहे की नाही याची तपासणी डॉक्टर करतात. तसेच गर्भाशयाचा आकार आणि त्यात कुठला संसर्ग झालेला नाही ना याचीदेखील पाहणी त्यांच्याद्वारे केली जाते. जर सर्व परिस्थिती सामान्य असेल तर ही प्रक्रिया पूर्ण होण्यास वीस ते तीस मिनिटांपेक्षा जास्त वेळ लागत नाही. आययूएस बसविल्यानंतर जर तुम्हाला अस्वस्थ वाटत असेल, ओटीपोटात दुखत असेल, ताप येत असेल, योनीतून दुर्गंधीयुक्त स्राव होत असेल तर तुम्हाला संसर्ग झालेला असू शकतो. अशावेळी पुढील तपासणीसाठी किंवा आययूएस काढून टाकण्यासाठी त्वरित आपल्या डॉक्टरांची भेट घ्या. बहुतांश स्रिया आययूएस सहजपणे वापरू शकतात. परंतु, स्तनाचा कर्करोग, गर्भाशय ग्रीवेचा कर्करोग, यकृताचे आजार, धमन्यांचे आजार किंवा हृदयरोग, ओटीपोटात संसर्ग किंवा लैंगिक आजारासाठी उपचार घेतलेल्या स्रिया आययूएस गर्भनिरोधक पद्धतीचा वापर करू शकत नाहीत. आययूएस गर्भनिरोधक पद्धती आपल्यासाठी योग्य आहे की नाही हे जाणून घेण्यासाठी डॉक्टरांशी चर्चा करा. ते तुम्हाला योग्य असलेली गर्भनिरोधक पद्धती वापरण्याचा सल्ला देतील. तसेच तुमच्या गरजेनुसार आणि शरीराला मानवणारी गर्भनिरोधक वापरून गर्भधारणा कशी टाळावी आणि कुटुंब नियोजन कसे करावे याचे मार्गदर्शक करतील.

ही एक दीर्घकालीन व प्रतिवर्ती करता येणारी गर्भनिरोधक पद्धती आहे. ही पद्धती तीन ते पाच वर्षे कार्य करते. इतर कोणत्याही औषधांचा या पद्धतीवर परिणाम होत नाही. आययूडीसारखेच फायदे देण्याबरोबर या गर्भनिरोधक पद्धतीमुळे मासिक पाळीतील वेदना, रक्तस्राव कमी होण्यास मदत होते. या पद्धतीमुळे मासिक पाळी पूर्णपणे थांबूदेखील शकते. तसेच तुम्ही बाळाला स्तनपान करीत असलात तरीही आययूएस ही पद्धती वापरणे सुरक्षित असते.

आययूएस प्रक्रियेमुळे काहींना अस्वस्थ वाटू शकते. तसेच मासिक पाळी अनियमित होऊ शकते किंवा पूर्णतः बंददेखील होऊ शकते. त्यामुळे काही स्त्रियांसाठी हे योग्य ठरत नाही. आययूएस बसविल्यानंतर काही स्रियांना डोकेदुखी, मुरुम, स्तन कोमल होणे, मूड स्विंग्ज होणे यांसारख्या लक्षणांचा सामना करावा लागतो. आययूएस गर्भनिरोधक पद्धती लैंगिक आजारांपासून संरक्षण देण्यात मदत करत नाही. त्यामुळे लैंगिक आजारापासून संरक्षण होण्यासाठी कंडोम वापरणे आवश्यक असते. काही स्रियांना योनीमधून अनियमित रक्तस्राव किंवा हलका रक्तस्राव होऊ शकतो. सुरुवातीचे सहा महिने हा त्रास होण्याचा अंदाज असतो. काही स्रियांना संप्रेरकांचा त्रास होण्याची शक्यता असते. अशावेळी आपल्या डॉक्टरांशी चर्चा करावी व त्यानंतर ही पद्धत वापरावी की नाही याबद्दल सल्ला घ्यावा. तसेच गर्भधारणा टाळण्यासाठी आणखी काही उपाय करता येईल याची माहिती घ्यावी.

गर्भनिरोधक इंजेक्शनमध्ये प्रोजेस्टोजेन संप्रेरक असते. डेपो-मेड्रॉक्झी प्रोजेस्टेरॉन एसिटेट (डीएमपीए) इंजेक्शनचा गर्भधारणा टाळण्यासाठी वापरले जाते. भारतात याची डेपो-प्रोवेरा या नावाने मार्केटिंग केली जाते. या गर्भनिरोधक इंजेक्शन्सना डेपो-प्रोवेरा, डेपो शॉट किंवा डीएमपीए असेही संबोधले जाते. या गर्भनिरोधक इंजेक्शनमध्ये प्रोजेस्टोजेन संप्रेरक असते जे एखाद्या स्त्रीच्या अंडाशयाद्वारे नैसर्गिकरित्या तयार केलेल्या संप्रेरकासारखेच असते.

गर्भनिरोधक इंजेक्शन गर्भनिरोधक रोपणाप्रमाणेच काम करते. प्रोजेस्टोजेन संप्रेरक आपल्या रक्तप्रवाहात स्थिरपणे सोडले जाते. हे संप्रेरक अंडाशयाला दर महिन्याला स्त्रीबीज सोडण्यापासून प्रतिबंधित करून गर्भधारणा टाळते. जेव्हा स्त्रीबीज तयार होत नाहीत तेव्हा तुम्ही गर्भवती होऊ शकत नाही. तसेच हे संप्रेरक गर्भाशय ग्रीवेच्या श्लेष्मादेखील जाड करते, ज्यामुळे शुक्राणू आणि स्त्रीबीज यांचे मिलन होत होणे कठीण होते. शुक्राणू आणि स्त्रीबीज एकत्र येऊ न शकल्याने गर्भधारणा रोखता येते.

गर्भनिरोधक इंजेक्शन ही अतिशय प्रभावी दीर्घकालीन व प्रतिवर्ती करता येणारी गर्भनिरोधक पद्धती आहे. जेव्हा हे इंजेक्शन योग्यरित्या वापरले जाते तेव्हा ते ९९ टक्के परिणामकारक ठरते. याचा अर्थ असा की, गर्भनिरोधक इंजेक्शन वापरणाऱ्या १०० स्त्रियांपैकी केवळ १ स्त्री गर्भवती होण्याची शक्यता असते. काहीवेळा स्त्रिया इंजेक्शन घ्यायला विसरतात त्यामुळे हे इंजेक्शन ९४ टक्के प्रभावी मानले जाते. साधारण १२ ते १३ आठवडे म्हणजे ३ ते ४ महिन्यांतून एकदा किंवा वर्षातून ४ वेळा हे इंजेक्शन घेणे आवश्यक असते. एकदा गर्भनिरोधक इंजेक्शन घेतल्यानंतर त्याचा प्रभाव तीन महिने राहतो. त्यामुळे पुढील तीन महिन्यात तुम्हाला गर्भधारणा होण्याचे नियोजन करता येत नाही. तसेच त्याचे दुष्परिणामदेखील टाळता येत नाहीत. इंजेक्शन डॉक्टरांनी देणे गरजेचे असते. त्यामुळे इंजेक्शनचे वेळापत्रक पाहून डॉक्टरांशी भेट निश्चित करता यायला हवी. जर तुम्ही गर्भनिरोधक इंजेक्शन घ्यायचे विसरलात तर गर्भधारणेपासून संरक्षण मिळणार नाही. पहिले इंजेक्शन घेतल्यानंतर पुढील इंजेक्शन घेण्यास पंधरा आठवड्यांचा कालावधी गेला तरीदेखील तुम्हाला गर्भधारणेपासून संरक्षण मिळणार नाही.

गर्भनिरोधक इंजेक्शन बहुतांश स्रियांना सहन होते. तुम्ही नुकताच बाळाला जन्म दिला असेल किंवा बाळाला स्तनपान करीत असाल तरीही तुम्हाला गर्भनिरोधक इंजेक्शनचा वापर करता येईल. मात्र, स्तनाचा कर्करोग, अनियमित किंवा अस्पष्ट रक्तस्राव, धमन्यांसंबंधी आजार, हृदयरोग, किंवा ओस्टेओपोरोसिस (हाडे पातळ होण्याचा आजार) यांसारख्या शारीरिक व्याधी असतील तर गर्भनिरोधक इंजेक्शन तुमच्यासाठी योग्य पर्याय ठरणार नाही. मासिक पाळी चक्र बदलू नये किंवा पुढील एक वर्षात मूल हवे असेल तर अशावेळी गर्भनिरोधक इंजेक्शन हा योग्य पर्याय ठरत नाही. या गर्भनिरोधक पद्धतीमध्ये संप्रेरकांमध्ये बदल होत असतात आणि ते काहीवेळा तुमच्यासाठी अयोग्य असतात. त्यामुळे ही गर्भनिरोधक पद्धती वापरण्याचा विचार करण्यापूर्वी डॉक्टरांचा सल्ला घ्या व गर्भधारणा टाळण्यासाठी योग्य गर्भनिरोधक पद्धती कोणती याविषयी माहिती जाणून घ्या.

गर्भनिरोधक इंजेक्शन ही दीर्घकालीन आणि थांबवता येणारी पद्धत गर्भधारणा रोखण्यासाठी अतिशय उपयोगी आहे. डॉक्टरांच्या देखरेखीखाली घेतले जाणारे हे इंजेक्शन सुरक्षित व सोयीस्कर असते. या गर्भनिरोधक इंजेक्शनमुळे लैंगिक जीवनात कोणताही अडथळा येत नाही तसेच, तुम्हाला हवे तेव्हा लैंगिक संबंध ठेवता येतात. गर्भनिरोधक इंजेक्शनमुळे मासिक पाळीचा कालावधी कमी होऊ शकतो. तसेच तुम्ही जोपर्यंत हे इंजेक्शन वापरत आहात तोपर्यंत मासिक पाळी येणे बंद होऊ शकते. ही कायमस्वरुपी गर्भनिरोधक पद्धती नसल्याने तुम्हाला हवी तेव्हा थांबवता येते व त्यासाठी वेगळे कष्टदेखील घ्यावे लागत नाही. जर तुम्ही बाळाला स्तनपान करीत असाल आणि या कालावधीत गर्भधारणा टाळण्यासाठी गर्भनिरोधक म्हणून इंजेक्शनचा वापर करणार असाल तर तो निर्णय तुम्हाला फायद्याचा राहील.

गर्भनिरोधक इंजेक्शनच्या वापरामुळे मासिक पाळी अनियमित होणे, अधिक काळ राहणे किंवा पूर्णपणे बंद होणे या गोष्टींचा अनुभव येऊ शकतो. मासिक पाळीतील हे बदल काहींना त्रासदायक वाटू शकतात. एकदा इंजेक्शन घेतले की ते साधारण तीन महिन्यांपर्यंत प्रभावी असते. त्यामुळे या काळात होणारे दुष्परिणाम काही काळ सहन करावे लागू शकतात. डेपो-प्रोवेरा प्रकारचे इंजेक्शन वापरल्याने हाडांवर त्याचा दुष्परिणाम होऊ शकतो. विशेषतः ज्या महिलांना ओस्टेओपोरोसिस (हाडे पातळ होण्याचा आजार) त्रास असतो त्यांच्या शरीरावर हा परिणाम होण्याची शक्यता जास्त असते. जर तुम्ही वर्षभरात मूल होऊ देण्याचे नियोजन करत असाल तर अशावेळी गर्भनिरोधक इंजेक्शनचा पर्याय तुमच्यासाठी योग्य ठरणार नाही. कारण या इंजेक्शनमुळे तुमची प्रजननक्षमता पूर्वस्थितीत येण्यासाठी नऊ ते १० महिन्यांचा कालावधी लागतो. दर तीन महिन्यांनी एक इंजेक्शन घेणे महत्त्वाचे असते. ही गर्भनिरोधक पद्धती लैंगिक आजारांपासून संरक्षण देत नाही. तसेच इंजेक्शन घेतल्यानंतर मळमळ, वजन वाढणे, डोकेदुखी, स्तन कोमल होणे किंवा नैराश्य येणे यांसारखे दुष्परिणाम जाणवू शकतात. जर तुम्हाला हे सर्व त्रास होत असतील तर डॉक्टरांशी चर्चा करा. ते तुम्हाला सहन होणाऱ्या इतर गर्भनिरोधक पद्धती वापरण्याचा सल्ला देतील.